“Ach, wetenschap, ook maar een mening.” Eerst ben je geneigd, te denken, ach zo kan je er ook over denken, tot je beseft dat zo’n houding iedere discussie doodslaat.

Als het niet meer uitmaakt wat je antwoord is op cruciale vragen is het eind zoek en stopt het denken. Of het nu gaat over het aantal toeschouwers op de inauguratie van Trump, klimaatverandering door menselijk toedoen of over de beweerde maar niet bewezen bijeffecten van (baarmoederhals)vaccinaties.

 

Zie voor een goede journalistieke reactie op een onwaarschijnlijke bewering dit filmpje: Vrouw weet hoe het zit (http://bit.ly/2p95CwW ) waarin een journalist eindelijk eens kritisch doorvraagt en de neiging tot zelfcensuur overwint. Nee, die vrouw heeft geen recht op haar eigen mening als ze onzin verkondigd.

Iedereen heeft recht op z’n eigen mening maar niet op z’n eigen feiten, zei de Amerikaanse Democratische senator Daniel P. Moynihan in de jaren 80 van de vorige eeuw. Maar zo’n uitspraak lijkt niet meer voldoende om de waarheid te verdedigen. “Wie in de waarheid gelooft moet terugvechten” stelt de Amerikaanse historicus Timothy Snyder (Zie De Groene Amsterdammer 8 februari 2017). Laat onwaarheid niet onweersproken. Blijf nadenken, wees steeds kritisch en doe ook niet aan doorgeschoten zelfcensuur.

Vandaag, genietend van het lange (lees)weekend had ik weer eens tijd die dikke weekend NRC te spellen en “Het Grote Interview” met de 88-jarige Amerikaans-Britse journalist Harold Evans te lezen. Hij noemt in dat interview de taal het enige echte wapen van de journalist. “Goede woorden onthullen iets, ze omschrijven de werkelijkheid. Maar er zijn veel slechte woorden, die de werkelijkheid verhullen. Donald Trump misbruikt de taal elke dag.” Hij komt dan snel op die beroemde “alternatieve feiten” van Kellyanne Conway, adviseur van Trump.

“Nee, het zijn leugens. Zo verandert de betekenis van woorden. En wordt de taal betekenisloos. Dat is gevaarlijk.” aldus Evans. Niet voor niets ziet de Trump-regering, die taal misbruikt, de pers als vijand. De pers met de taal als enige wapen, zou dat misbruik van de taal juist aan de kaak moeten stellen. Maar de journalistiek heeft Evans teleurgesteld. De al in 1984 (het jaar van het boek van George Orwell, maar daarover later) naar de US geëmigreerde Evans meent zelf dat de zijns inziens slechte journalistiek Donald Trump groot heeft gemaakt. “Slechte journalistiek heeft de Brexit in gang gezet. It stinks. (…) Nu we de Brexit en Trump hebben meegemaakt, weten we wat er gebeurt als journalisten zwijgen, of desinformatie verspreiden. Het zijn geen angstbeelden, het is echt.” Later in het interview haalt hij mijn heldin Hannah Arendt aan: “De politieke leugen opent de deur naar een politiek die niet alleen feiten ontkent, maar feiten van hun kracht probeert te ontdoen, om zo de schepping van een coherente, fictieve wereld mogelijk te maken. Trump als leider van de fictieve Oceanië uit 1984 van George Orwell. In Oceanië moet een nieuwe taal, Newspeak. Die nieuwe taal laat geen ruimte voor nuance en perkt zo het denken in. “Doublethink” was zo’n newspeak-begrip, daarmee konden twee tegengestelde ideeën tegelijkertijd als waar worden gezien. Onderdanen van Oceanië konden zo in de waan worden gebracht dat oorlog vrede is, vrijheid slavernij en onwetendheid kracht.

Met taal met “Newspeak” zo u wilt, met slechte of onduidelijke woorden wordt het politiek debat en dus de democratische besluitvorming ook vergiftigd. Termen als: fundamentalisten, extremisten, terreur en daar direct aan verbonden legitimatie van iedere maatregel tot terreurbestrijding leiden tot die dictatoriale politiek van Poetin en Erdogan. Echte Nederlandse “” worden zijn politiek correcte en deugen, verbinden en theedrinken. De meeste gebruikers van Newspeak woorden als politiek correct zijn, ook wel (linkse) Gutmenschen vinden helemaal niet dat die mensen deugen, en zelfs deugen, krijgt een negatieve connotatie.

Orwell had het goed gezien, de meeste ondemocratische ontwikkelingen beginnen bij de taal, zoals ook Snyder vaststelt. De belangrijke instituties van de democratische rechtsstaat zijn, de volksvertegenwoordiging met haar beraadslagingen, de journalistiek met haar vrijheid van drukpers en vrijheid van meningsuiting en de rechtspraak. Al die instellingen kunnen de macht alleen controleren en kunnen de leugen slechts van de waarheid onderscheiden met gebruikmaking van de taal. Van “Untermensch” (eerst Nietzsche,       later de nazi’s over Joden) tot “Lock her up” (Trump over Clinton) of nog recenter Erdogan die in een toespraak Nederland fascistisch en nazistisch noemde.

Snyder waarschuwt ook voor de onverantwoorde omgang van autoritaire regimes met de werkelijkheid, de waarheid, met de wereld die je empirisch moet kunnen benaderen en duiden. “Ook dat is een afspraak waar de wereld zich in toenemende mate tegen keert. Rusland is in een vergevorderd stadium wat dat betreft. Het is een staat gebaseerd op het constant ontkennen van een empirische werkelijkheid. De aanval op de waarheid bepaalde ook deels het Amerikaanse verkiezingsresultaat. Mensen nemen veel informatie tot zich die niet waar is en die ook bedoeld is onwaar te zijn. Veel kiezers hebben een tijd lang te horen gekregen dat de democratie nep is, dat je stem toch niet telt. Dat gevoel speelde bij de Brexit en bij de Amerikaanse verkiezingen. Vervolgens blijkt hun stem wel degelijk de wereld te veranderen.” aldus Timothy Snyder aangehaald door Casper Thomas in de Groene Amsterdammer van 8 februari 2017.

Snyder ging in zijn strijd tegen wat hij de “anti-truth people noemde zover dat er een pamflet over schreef: “On Tyranny: Twenty Lessons from the Twentieth Century”.  In zijn regel 1 roept hij op tot verzet: gehoorzaam niet automatisch. Onvoorwaardelijke gehoorzaamheid leert autoriteiten alleen maar hoe ver ze kunnen gaan richting vrijheidsbeperking ter wille van het vergoten van eigen macht. Zie ook weer Orwells 1984.  Maar bovenal blijft hij prediken: blijf geloven in de waarheid. “Want zonder dat geloof is er geen basis om de macht te bekritiseren. “Ik vind dat wie wel in waarheid gelooft in de aanval moet gaan’, legt Snyder uit. ‘En ik zie dat gelukkig ook wel gebeuren. The New York Times spreekt consequent van “leugens” als het om Trump gaat.”

Hij is hier dus positiever dan Evans die meent dat de journalistiek het op dit punt laat liggen. Ik zie dat ook de Nederlandse journalistiek die misplaatste zelfcensuur laat varen, je laat mensen niet in hun waarde door de onzin die ze verkopen kritiekloos uit te zenden. Je hebt zeker als journalist de plicht kritisch te blijven en te vechten voor de waarheid.

Leuk om waar te nemen dat de Nederlandse journalist en NRC columnist Maxim Februari zich heeft laten inspireren door die oproep van Snyder aan o.a. journalisten om te blijven strijden voor de waarheid.

In zijn column van 4 april 2017 beschrijft hij een innerlijke worsteling: “In het interview zit een oude koe, en ik vraag me al twee weken af of ik die uit de sloot zal halen. Liever niet natuurlijk, want soms is het beter oude dingen oud te laten. Maar er valt iets te leren van dit versleten en tegelijk zo actuele onderwerp. Ja… nee… ja … nee. Ja! Ik ga het toch doen.”

Die “oude koe” van Februari blijkt een niet afdoende weersproken “nepfeit”. Ad Melkert, oud lijsttrekker van de PVDA zou over Pim Fortuyn beweert hebben dat hij artikel 1 van de Grondwet wilde afschaffen.

Maar dat is onzin en Februari ziet zich dan ook weer gedwongen, ten behoeve van de waarheid, deze “post-waarheid” te weerspreken. Weer, want Maxim Februari stelt in haar column dat zij deze leugen al 15 jaar vruchteloos bestrijdt. Toch doet het weer in reactie op een recent interview van Ad Melker waarin deze die leugen herhaalt. “Fortuyns wens iets af te schaffen ging overduidelijk niet over de Grondwet, maar over artikel 137 van het Wetboek van Strafrecht.” Ik zal u de details en de verschillen tussen Grondwet en “de gewone strafwet” besparen. Dat Februari zich heeft laten inspireren door Snyder blijkt uit haar uitvoering aanhalen van Snyder. Namens haar doe ik dat hier over.

„Zonder waarheid is er geen vertrouwen, zonder vertrouwen is er geen rechtsstaat, zonder rechtsstaat is er geen democratie.” Mensen die feiten negeren, brengen de democratie om zeep. Bij de term ‘post-fact’ denken we vaak aan postmodernisme, zegt hij, aan Berkeley en Frankrijk en andere leuke dingen, maar we zouden erbij moeten denken aan fascisme.

Goed uitgangspunt, stelt Februari. Als we niet willen uitkomen bij fascisme, moeten we de waarheid serieus nemen. Niet alleen Trump moet dat doen, ook wij moeten dat. Niet alleen de rechtse extremisten, ook de fatsoenlijke pers. Niet alleen de halvegaren, ook wij, met onze kennis van de Franse filosofen, onze zomercursussen aan de universiteit van Berkeley, onze belangstelling voor historische non-fictie.

Februari vervolgt met: “Fascisme is een groot woord. Maar dat iets verloren gaat als je de waarheid niet langer serieus neemt, hoeven we niet van Trump te leren. Zoek twee minuten online naar Fortuyn en je waadt tot je knieën door de corrupte citaten.” Ook het slot van zijn column neem ik integraal over:

Het gaat me niet om de oude koe van artikel 1. Het gaat erom dat je ook over tegenstanders de waarheid moet schrijven. En dat kennelijk niet alle hogeropgeleiden dat belangrijk vinden. Wat zei Timothy Snyder ook alweer? „Zonder waarheid is er geen vertrouwen, zonder vertrouwen is er geen rechtsstaat, zonder rechtsstaat is er geen democratie.”