of “Hoe keren wij het tij?

Misschien wel de bekendste dichtregel uit de Nederlandse literatuur. Geschreven door de socialist Herman Gorter in 1889.

Zijn we op de drempel van een nieuw seizoen, een nieuw tijdperk aangekomen?        Vorig jaar rond deze tijd verscheen een stuk van de journalist Mirjam de Rijk in de Groene Amsterdammer met de titel: “We zijn terug in de negentiende eeuw” .

 

Veel wordt in tijd, tijdperken en seizoenen uitgebeeld. Na de val van de muur en het daarop uiteenvallen van de Sovjet Unie en nadat Margaret Thatcher in het Verenigd Koninkrijk en Ronald Reagan in de Verenigde Staten, het neoliberalisme hadden geïntroduceerd, kondigde Francis Fukuyama in 1992 het einde van de geschiedenis aan. De liberale vrije-markt-democratie had het als ideologie definitief gewonnen van alle andere maatschappelijke en levensovertuigingen was zijn conclusie.

 

De geschiedenis is niet ten einde maar lijkt zich te herhalen.

Nog voor de Franse revolutie schreef  de Britse dichter Oliver Goldsmith, in 1770, het gedicht The deserted Village met de strofe: “Ill fares the land, to hastening ills a prey, Where wealth accumulates, and men decay.” (regel 51). Een 18^e eeuwse aanklacht tegen de toen al opkomende industrialisatie. Accumulatie van rijkdom, efficiënte productie ten koste van de mens, van de menselijke waardigheid. Tony Judt, een belangrijk denker en historicus uit Engeland, moest geïnspireerd zijn geweest door Goldsmith toen hij zijn laatste boek voor zijn dood in 2010 ook die titel meegaf:

“Ill fares the Land”.

Hij riep ons in 2010 al op om de confrontatie aan te gaan met onze maatschappelijke problemen en de verantwoordelijkheid te nemen voor de wereld waarin we leven. En Judt draagt alternatieven aan: er is hoop, zolang we durven na te denken.

Dat boek was één grote aanklacht tegen wat Judt toen al de doorgeslagen marktwerking van het Neoliberalisme noemde. Later, in 2019, zou de Minister van Volksgezondheid Hugo de Jonge ook vaststellen dat de marktwerking op zijn beleidsterrein, in de zorg dus, was doorgeslagen. Een ander hoopvol signaal is misschien wel het ingrijpen van de Overheid in de vrije markt economie door een groot belang te nemen in de de luchtvaartcombinatie KLM-Air France. Kennelijk bestaat zelfs bij onze huidige regering geen absoluut geloof meer in de heilige markt, die alles regelt met de “invisible hand“. De overheid corrigeert de marktwerking in het belang van het volk.

Dat Neoliberalisme heeft ons teruggebracht naar de verhoudingen tussen arm en rijk zoals die bestonden in de negentiende eeuw. Of als je dat gedicht van Goldsmith leest, naar de achttiende eeuw. Die accumulatie van rijkdom en macht bij enkelingen.

De uitdaging van Judt.

Eerder ging Minister Sigrid Kaag de uitdaging van Judt al aan met haar Abel Herzberg lezing, vorig jaar 30 september: Wees niet stil! Wij zijn met velen. Onze stem is nodig. Ons handelen is nodig.

En recent verscheen van de filosoof en schrijfster Joke J. Hermsen een essay met daarin  ook weer een oproep om te handelen: “Het tij keren”  met Rosa Luxemburg en Hannah Arendt. Zelf heb ik het essay nog niet gelezen maar ik kan putten uit een essay en een interview naar aanleiding van dat essay.

Accumulatie van Kapitaal

Hoe zijn we weer terug gekomen bij die negentiende eeuw en hoe komen we daar weer vandaan?

In “Honderd jaar Rosa Luxemburg”  (het essay n.a.v. het essay) geschreven door Joke Hermsen en Brenda Ottjes (H&O) in de Groene Amsterdammer leer je een heel andere Rosa Luxemburg kennen dan uit de schoolboeken naar voren komt. Niet de klassieke communist zoals Marx, Lenin, Stalin en erger, maar een met het Leitmotiv: “Sieh dass du immer Mensch bleibt”. Een denker die haar tijd ver vooruit was zoals de inleiding van het essay aangeeft: “Haar inzichten verklaren de kapitalistische dynamiek die leidt tot klimaatverandering, milieuvervuiling, de surveillance door Google en het vercommercialiseren van de zorg. Logisch dus, de hernieuwde belangstelling.”

Luxemburg trok al in 1913 van leer tegen de accumulatie van rijkdom in haar hoofdwerk Die Akkumulation des Kapitals. Haar scherpe inzicht, aldus H&O, “dat het kapitalisme steeds iets van buiten het kapitalisme nodig heeft voor zijn eigen groei en dus voortbestaan, wierp destijds een nieuw licht op het kolonialisme. Door de kapitalistische cirkelbeweging van productie, afzetmarkt en groei te bestuderen, zag Luxemburg dat het systeem voortdurend ‘non-kapitalistische gebieden’ nodig heeft voor zijn voortbestaan.” Toen sloeg dat echt nog op de uitbuiting van kolonies maar nu zou je kunnen zeggen dat de Facebooks, Ubers, Airbnbs  en Googles van deze wereld ons (en onze data) koloniseren en uitbuiten en zodoende een gigantisch kapitaal “accumuleren”. Zie bijvoorbeeld de Britse Harvard-econome Shoshana Zuboff in haar recente studie The Age of Surveillance Capitalism,

“De economische ongelijkheid neemt wereldwijd alleen maar toe, en dus ‘moet het tij van het hyperkapitalisme om!’ riep de Franse econoom Thomas Piketty onlangs op de televisie uit tijdens een gesprek met de Franse gele hesjes.” aldus H&O. Nog een citaat:

“De productie moet niet langer gericht zijn op de verrijking van een paar individuen’, schreef Luxemburg in De socialisatie van de maatschappij, ‘maar op de bevrediging van de behoeften van de hele gemeenschap.’ Herhaaldelijk wees ze op de noodzaak van voldoende rust en blijvende zelfontplooiing. Mens-zijn was voor haar geen voltooid feit, zoals een product ‘af’ of ‘klaar’ kan zijn, maar een voortdurend worden en zich verder ontwikkelen. Ze streefde de emancipatie van alle mensen na, die zich mogen ontwikkelen in een richting die overeenstemt met hun menselijke aard, in plaats van zich door de werkdruk steeds meer van zichzelf – en wat er aan talenten en mogelijkheden in hen verscholen ligt – te vervreemden.”

Ik moest hier even denken aan mijn eigen gedachtenspinsels:  “De kern van de Economie”.

Verkiezingen zijn niet democratisch

En in dat interview of gesprek van Lex Bohlmeijer met Hermsen in de serie “Een goed gesprek in “de Correspondent” vraagt Hermsen aandacht voor iets waar ik ook al een blog over schreef, met de titel : “Verkiezingen zijn niet democratisch”. Ja, ik kan zo enthousiast raken over stukken en boeken die ik net gelezen heb, dat ik dat tot mij genomen gedachtegoed direct wil verspreiden. Onbeschaamd sla ik dan aan het citeren. Nou, wat ontdekte Hermsen bij haar studie naar Rosa Luxemburg.

Allereerst dat we Rosa Luxemburg moeten zien als een idealistisch denker in het licht van de tijd voordat het hele communistische idee tot een totalitair monster verworden was. Zij was in hart en ziel democraat. Zij zag al vroeg in dat de vertegenwoordigende of parlementaire democratie waarbij steeds een relatief klein gezelschap, dat meer en meer uit “beroeps politici” ging bestaan, neigde naar een oligarchie, waarbij de belangen van het volk zelf in het gedrang komen.  De kloof tussen kiezers en gekozenen, waar we het nu vaak over hebben is te groot geworden. Het belang bij herverkiezing prevaleert vaak boven dat van het algemene belang. Idealen worden waar nodig over boord gegooid als dat de kans op meer stemmen vergroot. Vandaar ook haar pleidooi, begin negentiende eeuw al, voor een meer directe democratie. Maar dan niet in de vorm van een referendum waarbij de invloed van de burger weer beperkt blijft tot “het rood maken van een vakje” bij een te simplistisch geformuleerde vraag, maar in een vorm waarbij goed geïnformeerde burgers een serieuze burgerplicht moeten vervullen, na door loting te zijn aangewezen, zoals de jury bij een Amerikaanse rechtbank. Ook daar moet, voor men tot een oordeel komt, zorgvuldig en goed beraadslaagd worden.

In de tekst bij dat “Goed gesprek” in “De Correspondent”. wordt de wat cynische vraag gesteld:

“Onhaalbare dagdromen? waarna de tekst vervolgd met:

Haar gedachtegoed vindt weerklank in de experimenten met directe democratie die David Van Reybrouck op het ogenblik in de praktijk brengt in België.” met een verwijzing naar een stuk van Van Reybrouck geplaatst in “De Correspondent”  ‘Niet alleen verkiezingen, maar ook loting: zo vernieuwen 76.000 Belgen de democratie’.

Hoe keren we het tij?

Ja, die vraag is gedeeltelijk al beantwoord, door het volk meer te betrekken bij de inrichting en vormgeving van  de gemeenschap. De Correspondent, of eigenlijk Hermsen:  “Door te kiezen voor directere democratie. Door de brieven van Rosa Luxemburg te lezen. En door vaker stil te vallen, de tijd te nemen. Plato schreef al: een democratisch staatsman zorgt voor voldoende rust, zodat het volk kritisch, alert en creatief blijft. Alleen een tiran houdt het volk permanent aan het werk; voer de werkdruk op en mensen blijven in het gareel.

• Onder het hyperkapitalisme is die werkdruk zo groot geworden dat er geen ruimte meer is om in opstand te komen. In plaats daarvan keren mensen zich van de wereld af, ze hullen zich in moedeloosheid en depressiviteit en zoeken een zondebok. Met zo’n inert volk kun je als machthebber doen wat je wilt, schreef filosoof Hannah Arendt in Men in dark times in 1974″ aldus nog steeds tekst bij het interview in “De Correspondent”.
• .

Uit die Franse “gele hesjes”, uit de voor beter onderwijs demonstrerende studenten en uit de klimaatspijbelaars put Hermen ook hoop, zegt zij Ook die groeperingen pakken de handschoen van Luxemburg en Judt en Hannah Arendt op.

Wees niet stil! Wij zijn met velen. Onze stem is nodig. Ons handelen is nodig was de oproep van Minister Kaag. En ook voor zo’n “buiten parlementaire” inbreng in onze democratie hebben we “weldenkende mensen nodig”. Hermsen pleit daarom voor: Onderwijs, onderwijs en onderwijs of breder “denken”, zou Hannah Arendt zeggen.

Om te zorgen dat “dass du immer Mensch bleibt” heb je inlevingsvermogen nodig, betrokkenheid bij de gemeenschap waarin je leeft, bij de wereld waarin je leeft “Amor mundi” en dus literatuur. Mag ik weer verwijzen naar een blog van mij?

“Recht literatuur en empathie of mijn wens voor 2018” Niet voor niets bevonden zich onder de vrienden van Rosa Luxemburg, de schrijver van die bekendste dichtregel uit de Nederlandse literatuur, Herman Gorter, Goethe en Henriette Roland Holst.