Deze waarschuwende woorden van Vaclav Havel worden aangehaald door Alicja Gescinska filosoof en schrijfster van het essay voor de Maand van de Filosofie, “Kinderen van Apate”. In een essay gepubliceerd in NRC van dit weekend, zet zij haar ideeën over waarheid uiteen .

Die waarschuwing van Havel  past bij haar aanbevelingen, het politieke klimaat te verbeteren. “wil je niet dat de politiek leugenachtig is, maak van de politiek dan geen leugenachtige stiel.”

Ze vervolgt met: “De voorbije jaren is het bon ton om te beweren dat politici professionele leugenaars zijn. Dat politiek slechts om machtsspelletjes draait. Dat politici vooral hun eigenbelang nastreven en niet het algemeen belang. Die mening zie je niet enkel in anti-politieke hoek, bij aanhangers van populisten en niet-stemmers.”

Dat leidt uiteindelijk tot een “self-fulfilling prophecy“, een conclusie die Havel dus ook trekt met zijn woorden: „Zij die zeggen dat de politiek onfatsoenlijk is, dragen ertoe bij dat politiek zo wordt.”

Ook al wordt er wat afgelogen en worden er op z’n minst halve waarheden verkondigd in de politiek, Wij moeten dat toch blijven zien als aberraties,  als verstorende afwijkingen van de politieke ethiek.

Mooi om te lezen hoe zij een zuiver gebruik van begrippen rond waarheid bepleit. Stel de leugen niet tegenover de waarheid. “Het tegendeel van de leugen is niet zozeer waarheid (de feitelijke juistheid van een bewering), maar waarachtigheid: de oprechte, authentieke houding waarmee men een uitspraak doet. Daarom is een herwaardering van waarachtigheid nodig, als we leugens en desinformatie willen bestrijden. En in een post truth-tijdperk is die waarachtigheid des te belangrijker. Wanneer de leugen regeert, is waarachtig zijn een revolutionaire daad.” 

Een zuivere uitwisseling van gedachten en argumenten zowel in de politiek als daarbuiten is een morele kwestie en vereist zorgvuldigheid, nuance en integriteit.

In mijn blog “Gevaarlijke Arrogantie” schreef ik:

“De echt weldenkende mens met hart voor de democratische rechtstaat ziet het als zijn plicht en verantwoordelijkheid zo dicht mogelijk bij the truth the whole truth and nothing but the truth te blijven en doet daar ook moeite voor door integer wel te blijven denken en de ander keer op keer te corrigeren en tegen te spreken wanneer die ander het niet zo nauw neemt met de waarheid. ”

en in “Dat ‘vaasje’ van Rutte is zomaar stuk “ haalde ik net als Gescinska Hannah Arendt aan, ik met deze woorden: “niet zozeer de overtuigde communist of nazi de ideale onderdanen van een totalitair regime zijn, maar al degenen die niet langer het onderscheid tussen waarheid en leugen kunnen maken.”

en in “The truth, the whole truth and noting but the truth”   citeer ik historicus Timothy Snyder  (zie aldaar) : blijf geloven in de waarheid. “Want zonder dat geloof is er geen basis om de macht te bekritiseren. Ik vind dat wie wel in waarheid gelooft in de aanval moet gaan.”

Hoewel ik bij het schrijven van boven aangehaalde blogs nog niet gecorrigeerd was door Gescinska, en over “waarheid” schrijf waar ik beter het woord “waarachtigheid” kon gebruiken, was de boodschap van al die citaten:  blijf zelf zelfstandig en integer denken, en corrigeer een ieder wanneer die het niet zo nauw neemt met de waar(achtig)heid.

Gescinska verklaart in dit essay en passant ook waarom de huidige post-truth-tijd samenvalt met de opkomst van het populisme in de politiek.  Die stroming heeft immers een voorliefde voor ongenuanceerde, krachtdadige uitspraken, “die zo kort door de bocht gaan dat daarmee de waarheid en waarachtigheid helemaal uit de bocht vliegen”.

Na voorbeelden te hebben gegeven van de door populisten gebezigde krachttermen, hun polariseren, ophitsen, politieke tegenstanders beledigen en tot vijand bestempelen, waarschuwt Gescinska ons als volgt: “Waarachtigheid is een morele deugd en bestaat uit zo oprecht en accuraat mogelijk in dialoog treden met elkaar. Dat betekent dat het populisme – met zijn hang naar simplificatie en agitatie (het tegendeel van accuraatheid) – niet louter een politiek fenomeen, maar ook een moreel probleem vormt. Hoe we met elkaar communiceren is een moreel gegeven. Precies daarom moeten we ons grote zorgen maken over de verruwing van het debat, polariserende retoriek, het verspreiden van nepnieuws, het legitimeren van de leugen. Een crisis van woorden is een crisis van waarden.”

In dezelfde weekendkrant waarschuwt columniste Caroline de Gruyter ons voor het gevaar dat die Amerikaanse gekte, dat morele failliet van de gepolariseerde politiek aldaar, ook over kan waaien. “Pas op dit gaat over ons (ook de titel van haar stuk, edv) Ook hier staan in de coulissen types klaar met geen ander programma dan hun eigen persoonlijke glorie. Ook zij grijpen elke gelegenheid aan om de massa te bewerken en medeburgers, de staat, de grondwet en onafhankelijke instituties door het slijk te halen. Net als Trump verdraaien ze woorden tot die hun inhoud verliezen en publiek debat niet langer mogelijk is. (…..) Net als Trump leven ze van ophef, beledigingen, provocatie. Ze draaien de politiek de nek om.”  En wie ze hierbij in Nederland onder andere voor ogen heeft blijkt uit het vervolg van deze redenering., waar zij stelt dat dit type politici altijd wel een vorm van samenwerking nodig heeft om aan de macht te komen en te blijven. In Amerika kan Trump dit alleen doordat conservatieve politici bereid zijn met hem samen te werken. “Trump gebruikte de Republikeinen als rode loper, om aan de macht te komen. Ook in Europa worden conservatieve lopers uitgerold. Het CDA ging met Forum voor Democratie in zee.”

De filosofie kan licht brengen in deze donkere tijden, volgens de filosoof Gescinska. Door ons voor te houden uit je eigen denkkaders te treden want dat is het begin van alle inzicht. De filosoof Hans-Georg Gadamer vatte de kern van de filosofie samen als: “Der andere könnte Recht haben. De ander kan gelijk hebben. Zelf vat Gescinska haar eigen betoog als volgt samen:

“Ook wij burgers moeten de daimoon van zelftwijfel niet sussen, maar opzwepen. Wanneer we wat meer aan zelftwijfel lijden en aan kritische introspectie doen vooraleer we de publieke arena betreden, zal dat een minder polariserend debat tot gevolg hebben. De kans is immers kleiner dat we vastroesten in ons eigen grote gelijk. En als we minder vastzitten in ons eigen gelijk, is de kans groter dat we meer in waarheid leven. Immers: zij die in politieke en maatschappelijke kwesties dé waarheid menen te bezitten, zijn haar spoor meestal bijster. Dat meen ik oprecht, al kan de ander gelijk hebben.”

Waarachtigheid, algehele waarachtigheid en niets dan waarachtigheid, en wij, de burgers moet dat verlangen en onwaarachtigheid aan de kaak stellen, keer op keer. ook als het zo weinig uit lijkt te halen als in het Amerika van Trump.  ‘Frappez, frappez toujours!’ Het is onze plicht als wij waarachtig willen zijn en blijven.