democratie heeft niets te maken met de helft + 1

De ambtseed, waar ik hieronder over schreef, gaat morgen, 1 januari 2025, dus pas in.

De macht, ook die van een democratisch gekozen meerderheid, heeft altijd een tegenmacht nodig. Foto: ANP

Omdat, sinds de Algemene Politieke Beschouwingen na Prinsjesdag, de rol van de ambtenaren en hun adviezen weer ter discussie staat, kom ik terug op die gewijzigde ambtseed waarover ik begin juli al schreef.

De oude eed, „ik zweer dat ik plichtsgetrouw en nauwgezet de mij opgedragen taken zal vervullen”, roept het beeld op van die overheidsdienaar die zijn opdrachtgever moet gehoorzamen.

Sinds begin dit jaar (zie correctie hieronder) * zweert of belooft de ambtenaar bij zijn aanstelling, en ik citeer hier alleen die passages die over de taakuitoefening gaan:

Ik werk in het algemeen belang voor onze samenleving en zet mij daar volledig voor in.

Ik werk integer en behandel iedereen rechtvaardig, gelijkwaardig en met respect.

Ik ga zorgvuldig om met informatie. Ik draag bij aan een open overheid en weet ook dat ik vertrouwelijke informatie geheim moet houden.

Die nieuwe eed brengt beter tot uitdrukking dat de ambtenaar werkt voor het algemeen belang, voor onze samenleving. De minister noemde destijds die opdracht groot en van enorme waarde. De nieuwe eed maakt duidelijk welke waarden en welk gedrag daarbij horen.

Henri Bontenbal sprak in dat verband over het democratische ethos, de wil en inzet van zowel ambtenaren, politici als burgers om ‘de instituties die de samenleving en de rechtsstaat stutten, te koesteren. Zoals de vrije pers, de onafhankelijke rechtspraak en het parlement. In daad èn in woord’.

Democratie is meer dan verkiezingen, procedures, meerderheden zien te verkrijgen. „Wie de democratie verengt tot ‘de meerderheid beslist’, legt de bijl aan de wortel van de democratische rechtsorde” (Herman Tjeenk Willink).

De macht, ook die van een democratisch gekozen meerderheid, heeft altijd een tegenmacht nodig in de vorm van die door Bontenbal genoemde instituties.

Maar belangrijker nog dan die tegenmacht is dat besef bij alle leden van een samenleving dat we het op vreedzame wijze met elkaar moeten rooien en onderlinge conflicten met elkaar moeten beslechten. Korter en simpeler: „dat we de boel bij elkaar moeten houden”.

Dat mag minder krachtdadig klinken, maar democratie mag geen krachtmeting worden, maar moet die zoektocht blijven naar de beste oplossing voor iedereen. „Je toont je een ware democraat als je in de positie bent de vrijheid van een minderheid in te perken, maar besluit dat niet te doen” (Gert-Jan Segers) juist om de boel bij elkaar te houden.

* Ik werd er door een oplettende lezer op gewezen dat de wijziging van deze eed toch niet zoals verwacht, 1 januari 2024 is ingegaan. Volgens de laatste verwachtingen zal dit nog wel dit jaar plaatsvinden, excuses voor de slordigheid.